Μια ειρήνη στο μυαλό τους;

Το περασμένο καλοκαίρι, καθώς πέρασα σχεδόν ένα μήνα στην πόλη του Ντιγιαρμπακίρ της Τουρκίας, μίλησα με ντόπιους για τη σημασία του επερχόμενου εορτασμού της 29^ης εκατονταετηρίδας της δημοκρατίας τους. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι προοπτικές τους για τους αναμενόμενους εορτασμούς που συνοδεύουν την εκατοστή επέτειο από την ίδρυση της δημοκρατίας δεν ήταν θετικές. Ένας συνομιλητής σχολίασε: «Κάθε φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο, ξέρετε, η 100ή επέτειος, η 90ή επέτειος, η 80ή επέτειος κ.λπ., για εμάς, είναι οδυνηρό. Είναι πόνος για εμάς… Γιατί δεν το εσωτερικεύουμε… Αυτό θέλει να μας επιβάλει μια αντίπαλη ταυτότητα, μια αντίπαλη τουρκική ταυτότητα». Για την κουρδική κοινότητα στη νοτιοανατολική Τουρκία, αυτή η «επιβολή της τουρκικής ταυτότητας» ως επίσημη πολιτική ξεκίνησε με τη Συνθήκη της Λωζάνης. Αν και το εθνογραφικό μου έργο είχε επικεντρωθεί ειδικά στην εθνική εκατονταετηρίδα, συνειδητοποίησα ότι και άλλες επέτειοι έρχονταν στο προσκήνιο προκειμένου να επανεξετάσω, να επανεκτιμήσω και να επαναπροσδιορίσω το ιστορικό αρχείο, συμπεριλαμβανομένης της επικύρωσης της Λωζάνης στις 24 Ιουλίου 1923.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στο Ντιγιαρμπακίρ, γνώρισα τον τοπικό δικηγόρο Rıdvan Dalmış, ο οποίος μαζί με έναν συνάδελφό του εκπροσωπεί τη Σύμβαση της Κουρδικής Διασποράς, Diakurd. Αυτοί οι δύο δικηγόροι διώκουν μια υπόθεση εναντίον της τουρκικής κυβέρνησης για λογαριασμό του Diakurd. Η νομική τους δράση αξιοποιεί τη στιγμή της εκατονταετηρίδας της Συνθήκης της Λωζάνης για να επιστήσει την προσοχή σε αυτό που θεωρούν ως αδικίες που προκύπτουν από την ψήφισή της. «Η συμφωνία που έγινε αποδεκτή στη Λωζάνη είχε ως αποτέλεσμα την κατάσχεση όλων των δικαιωμάτων των Κούρδων ως έθνος», υποστηρίζουν. Σε αντίθεση με την προηγούμενη Συνθήκη των Σεβρών (1920), η Λωζάνη δεν όρισε γεωγραφική περιοχή για ένα αυτόνομο Κουρδιστάν. Έτσι, για την κουρδική κοινότητα της Τουρκίας, η Λωζάνη είναι σίγουρα ένα γεγονός που πρέπει να θρηνηθεί, όχι να γιορταστεί.

Λίγες εβδομάδες αργότερα, παρακολούθησα μια εκδήλωση στο εμπορικό επιμελητήριο της πόλης με τίτλο «Διάσκεψη για το μέλλον του Κουρδιστάν στην εκατονταετηρίδα της Συνθήκης της Λωζάνης» [Lozan Antlaşması’nın 100 Yılında Kurtdistanın Geleceği Konferansı]. Τουλάχιστον εκατό άτομα, βασικά όλοι άνδρες, γέμισαν τις θέσεις. Καθώς μπήκα στον μεγάλο χώρο συσκέψεων στον τρίτο όροφο, δύο λεπτομέρειες στις οθόνες βίντεο τράβηξαν την προσοχή μου. Πρώτον, ο τίτλος του συνεδρίου αποδόθηκε στα κουρδικά (η διάλεκτος Kurmanci) καθώς και στα τουρκικά. Δεύτερον, η κουρδική σημαία εμφανίστηκε, αντικαθιστώντας κυρίως την αντίστοιχη τουρκική, πανταχού παρούσα σε κάθε άλλο χώρο που είχα μπει ποτέ. Δύο εξέχοντες λόγιοι, ο İsmail Beşikçi και ο Mehmet Bayrak, ήταν παρόντες.  Και οι δύο έχουν αφιερώσει χρόνο στη διερεύνηση ζητημάτων γύρω από το «πρόβλημα του Κουρδιστάν» [Kürt Sorunu]· Και οι δύο έχουν συλληφθεί και κρατούνται για τις αμφιλεγόμενες δημοσιεύσεις τους. Η σημαία, ο τίτλος γραμμένος στα Kurmanci και η παρουσία του Beşikçi και του Bayrak δημιούργησαν έναν χώρο λόγου μέσα σε ένα χώρο – ένα τοπικό περιβάλλον (την αίθουσα συνεδριάσεων) σε ένα περιφερειακό πλαίσιο (Diyarbakır) όπου θα μπορούσαν να εξεταστούν τα κουρδικά παρελθόντα, τα παρόντα και το μέλλον.

TΟΞΟΤΗ ΓΕΦΥΡΑ, DIYARBEKIR

Λίγες εβδομάδες αργότερα παρακολούθησα μια άλλη εκδήλωση με τίτλο «Το Εργαστήριο για τα προβλήματα των Τούρκων που ζουν στην Ελλάδα κατά την εκατονταετηρίδα της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάνης» [Lozan Barış Antlaşması’nın 100. Yılında Yunanistan’da Türklerinin Sorunları Çalıştayı]. Πραγματοποιήθηκε στην πρωτεύουσα, στο Ινστιτούτο Τουρκικής Επαναστατικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Άγκυρας [Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü]. Οι ομιλητές κατά τη διάρκεια του πρώτου πάνελ εξέτασαν τα δεινά των τουρκικών κοινοτήτων που ζουν στα ελληνικά νησιά της Ρόδου και της Κω. Το δεύτερο πάνελ των ομιλητών ασχολήθηκε με τους Τούρκους που ζουν στη Δυτική Θράκη [Batı Trakya]. Αυτό το τμήμα της γεωγραφικής περιοχής της Θράκης βρίσκεται υπό ελληνική και όχι τουρκική κυριαρχία.

Το γεγονός της Άγκυρας έδειξε τη μακροχρόνια πεποίθηση ότι τα νησιά κοντά στη δυτική ακτή του έθνους τους (μερικά ακόμη και ορατά από την ηπειρωτική χώρα) θα πρέπει να ανήκουν στην Τουρκία και όχι στην Ελλάδα. Υπήρξε συλλογική απογοήτευση για το γεγονός ότι ο Ατατούρκ δεν πολέμησε για αυτά τα νησιά, ούτε στρατιωτικά ούτε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.  Η Λωζάνη, πιστεύεται, έσωσε την Τουρκία για τους Τούρκους. Αλλά γιατί η Λωζάνη δεν είχε προχωρήσει περισσότερο: Γιατί όχι και τα νησιά; Γιατί όχι ένα μεγαλύτερο τμήμα της Θράκης; Εξάλλου, οι εθνοτικοί Τούρκοι ζούσαν τότε (και ζουν σήμερα) σε αυτές τις τοποθεσίες. Ο Ατατούρκ είχε καταφέρει να διατηρήσει μια μικρή βάση στην Ευρώπη – απαραίτητη για την προώθηση της αφήγησης για την Τουρκία ως ευρωπαϊκό έθνος. Αλλά δεν πίεσε περισσότερο. Οι Έλληνες είχαν κάνει λάθος τακτικής όταν οι στρατοί τους προωθήθηκαν πολύ μακριά στην Μικρά Ασία. Υπερεπεκτείνοντας τις γραμμές ανεφοδιασμού τους, οδηγήθηκαν προς τα πίσω στη Σμύρνη και έξω από τη χερσόνησο. Ίσως έχοντας επίγνωση αυτής της στρατιωτικής γκάφας, ο Ατατούρκ δεν έκανε παρόμοιο λάθος όσον αφορά τα νησιά του Αιγαίου ή την ευρύτερη Θράκη. Ωστόσο, η επιθυμία για αύξηση της επικράτειας παραμένει, ενισχυμένη από δημογραφικά στοιχεία: τουρκικές κοινότητες υπάρχουν σε αυτά τα μέρη, αλλά υπό μια «ξένη δύναμη».

Παρά την έντονη αντίθεση μεταξύ αυτών των δύο γεγονότων στο Ντιγιαρμπακίρ και την Άγκυρα, ορισμένες θεμελιώδεις ανησυχίες ήταν εντυπωσιακά παρόμοιες. Και οι δύο εκδηλώσεις χρησιμοποίησαν την εκατοστή επέτειο της Συνθήκης της Λωζάνης για να επανεξετάσουν θέματα κρίσιμα για την ιστορική τροχιά του σχηματισμού εθνών-κρατών. Ίσως το πιο σημαντικό, και τα δύο γεγονότα εξέτασαν αδικίες που πιστεύεται ότι κατοχυρώνονται μέσω των όρων της Λωζάνης και διαιωνίζονται για δεκαετίες – και τώρα έναν αιώνα. Σε πρώτη φάση, το ζήτημα που διακυβεύεται ήταν το μέλλον των περιοχών κουρδικής πλειοψηφίας στη νοτιοανατολική Τουρκία. Οι ομιλητές πίστευαν ότι η Λωζάνη απογύμνωσε τους Κούρδους από την υπόσχεση ενός ανεξάρτητου κράτους. Από την άλλη, πρωταρχικό μέλημα ήταν η ευημερία των Τούρκων που ζούσαν στην Ελλάδα. Είναι ενδιαφέρον ότι η εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στην Άγκυρα περιελάμβανε τη λέξη «ειρήνη» στον τίτλο (Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης). Στο Ντιγιαρμπακίρ, ο τίτλος ήταν απλώς «Συνθήκη της Λωζάνης». Για όσους γιορτάζουν τη Δημοκρατία της Τουρκίας, η Λωζάνη επαινείται ότι φέρνει την ειρήνη σε διεθνή κλίμακα τερματίζοντας επίσημα τα βρετανικά, γαλλικά και ιταλικά σχέδια στην Μικρά Ασία. Για τους Κούρδους της Τουρκίας, η Λωζάνη οριοθετεί μια περίοδο εσωτερικής πικρίας και διαμάχης που εκτείνεται μέχρι σήμερα. Οι περιορισμοί και οι διατάξεις της Λωζάνης άρχισαν το 1923. Παραμένουν «ζωντανοί» το 2024.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ NATHAN YOUNG